پێشەکی
ئەنتیبایۆتیکەکان ژیانەکان زۆر جێگیر کردوە بە ڕوونی چاککردنی نەخۆشیی باکتێرییەکان. بەڵام لە ماوەی چەند ساڵێکی رابردوودا، بەکارهێنانی هەڵە و زۆر بەکارهێنان هۆکاری پەراوەزی ئەنتیبایۆتیک (AMR) بووە. باکتێرییەکان دەگونجێن بۆ بەرزبوونی ژیان لە دەرمانەکان کە بۆ کشتنیشان دراوەتەوە، کە ئەمە ڕووداوەکانی ڕوونکردنی نەخۆشی دەسەخت دەکات یان گەر لە هەندێ کاتدا هەموو شتەکان بەرامبەر دەبن.
لە کوردستان و هەموو عێراق، ئەم خەتەرە خێرا دەبێتەوە و کۆمەڵایەتی هەموو کەسەکان دەگرێتەوە: لە نەخۆشان لە نەخۆشخانەکان تا خەڵکی گوند و شاری دوور.
ڕووی کێشەکە
نووسینی “A review of antibiotic misuse and bacterial resistance in Iraq” ڕاپۆرت دەکات کە بەکارهێنانی هەڵەی ئەنتیبایۆتیک لە عێراق زۆرە و پەراوەزی ئەنتیبایۆتیکە گرنگەکان وەک meropenem بە شێوەیەکی زیاتر دەبێتەوە.
لە کوردستان، ئەنتیبایۆتیکەکان زۆرجار بێ پەیوەندنامە دەرەوەی پزیشک دەردەست دەبن، کە بەشداری دەکات لە زیادبوونی باکتێرییە مقاومەکان.
لە نەخۆشخانەکان کە پەیوەست بە زخمەکانی تێکشکاندن و ڕووداوەکانی توندبوون، وەکو نموونە لە مووسڵ، توێژەرەکان نرخەکانی باکتێری مقاوم بە زۆر ئەنتیبایۆتیکەکان بەسەرپێدا.
توێژینەوەیەکی چاوەڕوانی لە عێراق ڕوونکرد کە ژمارەکانی باکتێرییە مقاوم بە چەند دارو (multidrug-resistant) هەبوو لە Gram-negative و Gram-positive لە نێوان گەنج و منداڵ.
باروودۆخی زۆر قورسە: ڕاپۆرتی داتای تەندرووستی هەڵسەنگاند کە لە 2019، AMR دەستەواژەی ڕاستەوخۆ ~3,400 مردووان بوو و بەهاوبەشی ~12,400 مردووان هەبوو.
تاریخی شەڕ و توندوتیژی لە عێراق هەڵەکە زیاد دەکات: بنەماکان زیانبوون، خزمەتگوزاری تەندرووستی نادروست، پێشکەوتنی دارو نەهێشتوو و ئاڵودەکارییەکانی ژینگە هەموو بەشداری دەکات لە بەرزبوونی AMR.
هۆکارەکان و سەرچاوەکان
خۆدرمان و بەدەست هێنانی بێ پەیوەندنامە
زۆر کەس ئەنتیبایۆتیک دەخرێن بێ پەیوەندنامە و بێ ڕاهێنانە پزیشکی بەکار دەهێنن. لە توێژینەوەکان نرخەکانی بەکارهێنانی هەڵە لە 45% تا 92% بووە.
وەردەستکردنی هەڵەی پزیشکی
لە هەندێ کەیس، پزیشکان ئەنتیبایۆتیک دەنووسن بێ ئەوەی نەخۆشی باکتێریی بێ، یان ئەنتیبایۆتیکە فراوان بەکار دەهێنن کە بە جێگرتر یان تەنیا یەکەکانی کافییە.
پەیوەستنی کەم و ڕێکخستنی ضعیف
هەیە قانون بۆ کۆنترۆڵکردنی ئەنتیبایۆتیک، بەڵام ڕێکخستن ضعیفە، ئەوە دەبێت کە فرۆشیاریان بتوانن بێ پەیوەندنامە بفروشن.
کۆنترۆڵی نەخۆشی نەکافی لە نەخۆشخانەکان
نەخۆشخانەکان کە پرۆتۆکۆلەکانی پاکیزەکردن، ستێریلازە کردن و جیاکردنەوەی نەخۆشان ضعیفن، بەشداری دەکەن لە پەخشبوونی باکتێرییە مقاومەکان.
هۆکارەکانی ژینگە و شەڕ
دەهە ساڵی شەڕ infrastructureی ئاو و پاکیزەکردن و تەندرووستی زیانبوون. ئاڵودەکاری کیمیاوی و بەکارهێنانی antimicrobialیەکی تر دەکرێت بەرزبوونی مقاومتیش بەرز بکات.
ئەنجامەکان و خەتەرەکان
شکست لە چاکسازی: نەخۆشییەکان بە شێوەیەکی هەموار وەکو UTI و زخم لەسەر ئەنتیبایۆتیکەکانی سەرەتایی یان دووەم دەستیان ناکات.
زیادبوونی خەرج و ماوەی نەخۆشخانە: نەخۆشان پێویست دەبن بۆ داروە گرنگتر یان زیانبەر، یان ماوەی دەرمانکردن درێژتر.
زیادبوونی مردنی و نەخۆشیی زۆر: هەندێ نەخۆشی دەبێتەوە بە شێوەیەکی چاکنابوو، بە تایبەتی لە نێوان منداڵ و پیران.
خەتری “superbugs”: پاتۆژێنە مقاوم بە زۆرترین ئەنتیبایۆتیکەکان بە هەست بەرزبووە.
چ چارسەرییەکان و ستراتیژیەکان
هەڵسوکەوتی ئاگاداری و پەروەردەی کۆمەڵایەتی
خەڵک پێویستە بفهمن کە ئەنتیبایۆتیک هەموو نەخۆشی ناکات و بەکارهێنانی هەڵەیەکیان گشتی گۆڕانکاری دەکات.
ڕێکخستنی یاسا و جێبەجێکردن
قوانین کە فروش ئەنتیبایۆتیک بەبێ پەیوەندنامەی پزیشکی دەست نادات، جێبەجێ بکە.
Antibiotic Stewardship لە تەندرووستی
نەخۆشخانە و کلینیکەکان پرۆتۆکۆلەکان بۆ بەکارهێنانی دروست و بە کۆمەڵایەتی هەیە.
باشترکردنی چاوەڕوانی و توێژینەوە
چەککردنی هەروەها بەرزبوونی مقاومتەکان و بەکاربردنی توێژینەوەی ناوچەیی.
بهینه‌کردنی پاکیزەکاری و کۆنترۆڵی نەخۆشی (IPC)
پاکیزەکاری، ستێریلازە کردن، جیاکردنەوەی نەخۆشان و دووشانە هەموو بەرزبوونی پەخشبوون کەم دەکات.
ڕووی One Health
چونکە مقاومت لە نێوان مرۆڤ، ژیان و ژینگە دەبێتەوە، کارکردنی هاوپەیوەندەیی گرنگە.
نموونە / ژمارە ناوچەیی
لە نیمەی یەکەمی 2025، زۆرتر لە 2,800 کەیس نەخۆشی سەرطان لە سلیمانیه ڕاپۆرت کرا، و بەهەمان شێوە، گرنگی AMR کەمە.
لە دهۆک، توێژینەوەی 12 ساڵە (2010–2022) لە pathogens ی urinary tract نیشانداوە کە بەرزبوونی پەراوەزی باکتێری زیادبوو.
کۆتایی
پەراوەزی ئەنتیبایۆتیک ئەو کێشەیەیە کە تەنها لە داهاتوو نییە — بەڵکو هەنووکە هەستیارە لە کوردستان و عێراق.
چاکسازی پێویستە بە هاوپەیوەندی نێوان حکومەت، پزیشکان، کۆمەڵگایەکان و پاراستنی ژینگە بێت. ئەگەر ئەنجام نادات، نەخۆشییەکان دوبارە دەتوانن بەشێوەیەکی مرۆڤکش بەشداری بکەن.
بەرهەڵستی ئەنتیبایۆتیک لە کوردستان و عێراق: قەیرانی تازە
