نەخۆشیی شێرپەنجە بە (Cancer) بە شێوەیەکی زۆر بەرز دەبێتە چالاکی تەندروستی گشتی لە هەرێمی کوردستانی عێراق. داتا و زانیاری نوێکان نیشاندەدەن کە هەردو کەیسەکانی گەورە و منداڵ بە شێوەیەکی بەرز دروست دەبن، کە ئەمە پێویستی بە ئاگاداریی زیاتر، بەرنامەکانی دۆزینەوەی سەرەتایی، و پەرەپێدانی بنچینەی تەندروستی باشتر دەرخستەوە.
نەخۆشیی سەروشتی گەورەکان
لە نێوان گەورەکان، شێوەکانی دەرچونی نەخۆشیی سەروشتی جۆرە جۆر دەبێت لە نێوان ژنان و پیاوان. لە هەرێمەکانى هەولێر و دهۆک، نەخۆشیی سەروشتی شەشەم (lung cancer) لە نێوان پیاوان زۆر پەیوەندیدارە، کە هەڵسەنگاندنی ژیان و ئەو ڕیکەوتنانی ژینگەیی و کارکردنیش هەیە، وەک خواردنی تەمباکو، ڕووداوەکانی هەوا، و کارکردن لە شوێنەکانى تایبەتی. بۆ ژنان، نەخۆشیی سەروشتی سینە هەروەها جۆری سەرەکی دەبێت، کە لە ڕووشتی جیهانی جێگیرە و پێویست دەکات بە بەرنامەکانی ڕووتینی پشکنینی منداڵ و دۆزینەوەی سەرەتایی.
نەخۆشیی سەروشتی تر کە لە هەرێمەکە رەسەن کراوە، شامل نەخۆشیی سەرپشتی کولۆن و رەقە، کبد و مەعدە دەبێت، هەرچۆنێک قەبارەی ڕاستەقینەی دەرچون جۆرە جۆر دەبێت بە پەیوەندی بە ژیان، ژینس، و ئامرازە ژینگەییەکان. بەرزبوونی شاری، گۆڕانکاریی خواردن و دەرچونی دەرمان نەماوە هەڵسەنگاندنەکان بە گشتی ئەنجام دەدات.
ڕووشتی نەخۆشیی سەروشتی منداڵان
نەخۆشیی سەروشتی تەنها بۆ گەورەکان نییە؛ هەروەها تایبەتی بە منداڵانیش هەیە لە کوردستان. لە نێوان منداڵانی خوار لە ١٠ ساڵ، لێوکێمیا (Leukemia) زۆرترین جۆری نەخۆشیی دەرچوویە. لێوکێمیا بە شێوەیەکی تایبەتی چالاکیەکان لە دۆزینەوەی سەرەتایی دەخاتە ڕو و پێویست بە فاکولتە و شێوەکانی چارەسەر تایبەتی هەیە، کە لە هەرێمەکە سنووردارە. دۆزینەوەی بەکات و دەستگەیشتن بە چارەسەرە نوێکان گرنگە بۆ باشکردنی ڕێژەی ژیان لە منداڵانی نەخۆش.
هۆکارە پەیوەندیدارەکان
چند هۆکارێک هەیە کە دەتوانن لە بەرزی بارى نەخۆشیی سەروشتی لە کوردستان کردارێک بدەن، وەک:
گۆڕانکاریی ژیان: زیاتر خواردنی خواردنی پڕۆسەکراو، کەمبوونی چاڵاکی جەستەیی، و بەرزبوونی نرخەکانی خواردنی تەمباکو.
هاوبەشی ژینگە: ڕووداوەکانی هەوا و ئاوی ڕەق، تەرخانییەکانى فابریکی و هۆکارە ڕووبەرەکانى سەرەتای.
کەمبوونی بەرنامەکانی پشکنین: زۆربەی نەخۆشییەکان لە شوێنە پێشڕەو دروست دەبن بەهۆی نەبوونی بەرنامەکانی دۆزینەوە و ئاگاداری.
پێشینە ژینس: هەندێک نەخۆشیی پەیوەندیدار بە خێزان هەیە، پێویست بە راپۆرتە ژینس و تاقیکردنەوەی تایبەتی.
ڕێگاکانی پێشکەوتن و ڕێکخستنی نەخۆشیی سەروشتی
بۆ چارەسەرکردنی بەرزی نەخۆشیی سەروشتی لە کوردستان پێویستە ڕێکخستنە چەند کەرتەیی بکەین:
ئاگاداریی گشتی: خوێندنەوەی خەڵک سەبارەت بە هۆکارە ڕیکەوتن، نیشانەکانی سەرەتایی و گرنگی پشکنینی منداڵ.
بەرنامەکانی پشکنین: جێبەجێکردنی بەرنامەکانی پشکنینی نەخۆشیی سینە، شەشەم و کولۆن.
بنچینەی تەندروستی: بەرزکردنی خزمەتگوزارییەکانی ئۆنکۆلۆژیا، تایبەت بە ئۆنکۆلۆژیاى منداڵان، و دڵنیاکردنەوەی دەستگەیشتن بە تکنەلۆژیاکانى دۆزینەوە و چارەسەر نوێ.
توێژینەوە و کۆکردنەوەی داتا: بەهەستکردنی تۆمارەکانی نەخۆشیی سەروشتی بۆ چاودێری ڕووشتی دەرچون و ڕاهێنانی سیاسەت.
ڕێکخستنی ژینگە و ژیان: پەرەپێدانی خواردنی تەندروست، چاڵاکی جەستەیی و بەرنامەکانی هەڵبژاردنی تەمباکو.
بەرزی نەخۆشیی سەروشتی لە کوردستان نیشاندەدات پێویستی بە چارەسەرکردنەوەی هەموو شێوەکانى پێشگیری، دۆزینەوەی سەرەتایی، و چارەسەرکردن هەیە. بەرەوپیشبردنی ئەم کارە پێویستە بەرێوەبەرەکان، پزیشکان و خەڵک بە هاوبەش کار بکەن بۆ کەمکردنی بارى نەخۆشیی سەروشتی و باشکردنی ڕێژەی ژیان لە هەرێم.
نەخۆشییەکانی شێرپەنجە و کاریگەرییان لەسەر کوردستان: گەشەسەندنی نەخۆشییەکی جێی نیگەرانی
